ประวัติฟักข้าว แหล่งกำเนิดและลักษณะทางพฤกษศาสตร์

 ฟักข้าว (ชื่อวิทยาศาสตร์: Nelumbo nucifera) เป็นพืชสมุนไพรที่มีความสำคัญมากในศาสนาและวัฒนธรรมของหลายประเทศในทวีปเอเชีย โดยเฉพาะในประเทศไทย ฟักข้าวเป็นสัญลักษณ์ของเมืองนครปฐม และถือเป็นดอกไม้ประจำประเทศประเทศอินเดีย และประเทศเวียดนาม

ประวัติแหล่งกำเนิด:

ฟักข้าวมีแหล่งกำเนิดสำคัญที่เป็นที่รู้จักในประเทศอินเดียและประเทศเวียดนาม สืบเนื่องมาจากศาสนาฮินดูและศาสนาพุทธ ในศาสนาฮินดูฟักข้าวถือเป็นราชพฤกษ์และใช้เป็นสัญลักษณ์ของพระเจ้าพวกเจ้า ในประเทศเวียดนาม ฟักข้าวถือเป็นสัญลักษณ์ของความสงบเรียบร้อย และใช้ในพิธีทางศาสนา

ชื่อสมุนไพร:

นอกจากฟักข้าวแล้ว พืชสายพันธุ์นี้ยังมีชื่อสมุนไพรอื่น ๆ ในภาษาไทย เช่น ขี้กาเครือ (ปัตตานี) คัดเข่า (นครราชสีมา) ผักข้าว (ภาคเหนือ) หมักบวบเข่า และคายเข่า

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์:

- ฟักข้าวเป็นไม้เถาเลื้อยที่มีอายุหลายปี ลำต้นหนาเกลี้ยงและมีมือพันเกาะออกตามซอกใบ และเถาแก่มีเหง้าใต้ดิน

- เถากลมมีขนนุ่ม ส่วนเถาแก่ไม่มีขน

- ใบเดี่ยวเรียงสลับ มีรูปฝ่ามือ 3-5 แฉก รูปไข่หรือกลม เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 10-15 ซม. ปลายแฉกแหลม โคนเว้ารูปหัวใจ ขอบเรียบหรือกึ่งหยักซี่ฟัน

- ก้านใบยาว 2.8-5.5 ซม. มีต่อม 2-5 ต่อม ตามก้านใบและโคนใบ

- ดอกแยกเพศต่าง ๆ ดอกเดี่ยวหรือออกเป็นกระจุกที่ซอกใบ ยาว 6-8 ซม. กลีบดอก 5 กลีบ สีขาวอมเหลืองอ่อน สามกลีบในมีสีดำบริเวณโคนดอกด้านใน ดอกเพศผู้มีก้านดอกยาว 5-15 ซม. ใบประดับรูปไตหรือเกือบกลม กว้าง 2.5-5 ซม. ยาว 2.8-3.2 ซม. ผิวด้านในมีขน กลีบเลี้ยงรูปไข่แกมรูปขอบขนาน กว้าง 4-6 มม. ยาว 1-1.5 ซม. หนาคล้ายแผ่นหนังเกลี้ยง หรือมีขนสากประปราย กลีบดอกรูปรีแกมรูปขอบขนาน ยาว 4-5 ซม. มีเส้นตามยาวชัดเจน ดอกเพศเมียมีก้านดอกยาว 3-10 ซม. ใบประดับรูปรี กลีบเลี้ยงรูปแถบ แกมรูปขอบขนาน ยาว 5-10 มม. กลีบดอกเหมือนดอกเพศผู้ รังไข่อยู่เหนือวงกลีบ รูปรีแกมรูปขอบขนาน ยาว 1-1.5 ซม.

- ผลรูปไข่รีหรือกลม กว้าง 5-8 ซม. ยาว 6-12 ซม. ผลอ่อนสีเขียวอมเหลือง และเมื่อแก่จะเปลี่ยนเป็นสีส้มหรือแดง ผลมีเมล็ดแบนรูปกลมหรือรี เปลือกหุ้มสีน้ำตาลดำ ขอบเมล็ดโดยรอบมีรอยหยัก ลักษณะเหมือนรอยถูกกัด และมีลายเส้นบนผิวเมล็ด

- มักขึ้นตามลำห้วย รกร้าง หรือชายป่าเบญจพรรณ ตั้งแต่ใกล้ระดับน้ำทะเลจนถึงที่สูงประมาณ 1,000 เมตร

- ฟักข้าวมีการออกดอกและเป็นผลระหว่างเดือนกุมภาพันธ์ถึงเมษายน

ฟักข้าวมีความสำคัญทางวัฒนธรรม ใช้ในงานพิธีทางศาสนา การแต่งงาน และงานเฉลิมฉลองต่าง ๆ นอกจากนี้ ทุกส่วนของฟักข้าวสามารถนำมาใช้ในอาหารและเครื่องดื่มได้ ซึ่งมีคุณสมบัติที่เป็นประโยชน์ต่อสุขภาพ เช่น ใบฟักข้าวใช้เป็นส่วนผสมในอาหาร และเมล็ดฟักข้าวนำมาใช้ในการผลิตน้ำมันฟักข้าว น้ำผลฟักข้าว (น้ำบวบเข่า) ยังมีประโยชน์ในการบำรุงสายตาและผิวพรรณของผู้หญิงอีกด้วย